• Увеличить размер шрифта
  • Размер шрифта по умолчанию
  • Уменьшить размер шрифта
басылымдар ғылыми қызметкерлердің мақалалары Зейнеп Мәжікенқызы. Ұсталық , зергерлік - киелі өнер

Зейнеп Мәжікенқызы. Ұсталық , зергерлік - киелі өнер

Ұлы дала төсінде соңғы үш мың жыл бойы салтанат құрған көшпелі өмір  салттың  ең  соңғы  мұрагері  қазақ  халқы . Содан  болар , көшпелі қазақтың  материялдық  және  рухани  мәдениеті  тікелей  байырғы салтпен шендесіп  жатыр .

Қазақ  даласынан  табылған  Андрон  заманындағы а рхеологиялық  олжалардың  ішінде  қолөнердің  құрал – жабдықтары   мол  ұшырасады .  Әсіресе  тастан , металдан  жасалған  ұршық  бастары, жауынгерлердің үстіндегі  асыл  металдан   дайындалған  киім  мен  қару – жарақтар   көшпелілер  арасындағы  орныққан  өндіріс деңгейі  мен  өнер  үрдісін  айқын  аңғартады .

Іле  алқабынан , Есіктен , Берел , Шіліктідегі сақ қорғандарынан  шыққан алтын , күміс , қола , темірден соғылған  өте  құнды  тұтыну  бұйымдары , ат әбзелдері , қару – жарақтар  сапасы  мен  жасалу  шеберлігі  жағынан  әлемді  таңдандыруда .

Осыдан   мыңдаған  жылдар бұрын  өмір сүрген  ата – бабаларымыз  жер қойнауының  құпиясын аша да , оның бар асылын  пайдалана да  білген.      Тұрмысқа  қажетті тұтыну бұйымдарын ,сан – алуан  әсемдік әшекейлерді, қару – жарақтарды  жасаған   . Бүл кәсіп атадан балаға мұра боп қалып,   бізге дейін үзілмей жалғасып  келе жатқан  ұсталық  және  зергерлік  кәсіпті   қалыптастырған .

Демек  ұсталық  кәсіп , зергерлік  өнер  көшпелілер  өмірінде , шаруашылық және тұрмыстық қолданбалы бұйымдарды жасап , қамтамасыз  ететін  маңызды  кәсіп  үрінде  ертеден – ақ пайда болған , қалыптасып , дамыған .

Ұсталық , зергерлік  кәсіп орта ғасырға  қарай  қазақтар  арасында   айрықша   қарқын алған .  Жезқазған  төңірегі  қазақ даласындағы  металл өндірісінің  орталығына   айналған .   Мұның өзі көшпелілерді  мұздай құрсантқан   қару – жарақ , ер – тұрман , үй мүліктерінің алуан түрлерінің дүниеге  келуіне  себепші  болды .

Темірді балшықша илеп , одан түйін түйетін  шеберлердің   атын  атамай  «Ұста» деп әспеттеген . Жалпы  , ұсталық  кәсіпті  түркі  тектес  халықтар  «киелі  өнер»  деп  санаған .  «Ұста -  елден ерекше , жоғары  тәңірілік  кұшке ие  адам» -деген ұғым қалыптасқан .

Ұстаның  жұмыс орны «ұстахана»деп аталған . Ұстахананы  «қасиетті  орын»- деп түсініп  оған  сыйынып , табынатын  болған  . Ұстаның   еңбек құралдары – көрік , төс , балға , қысқаш , көсеу , қашау , шапқы , тескіш , кескіш , бұрғы , түрпі , әртүрлі кескіндегі қалыптар ,  металл балқытатын  ожау , т , б . Оларды  аялап   , ерекше  қастерлеп  күтіп  ұстаған .

Ұста ағаш көмірі , сексеуіл шоғы  арқылы темірді қыздырып , балқытып алған соң ,  соғып , құйып  қажетті  заттарды  жасай білген . Қаралау , бұрау ,  түйіндеу , қалыптау , ширатпалау , шегендеу ,  алтынмен  аптап , күміспен  күптеу  тәсілдерін меңгерген .

Х1Х  ғасырдың  екінші  жартысында   тұрмыстық тұтыну бұйымдары–жез ыдыстар , еңбек  құралдары - жер жыртатын  соқаның  шойын , темір тістері , жер қазуға арналған күрек , кетпен , егін оруға арналған орақ, шөп шабуға арналған шалғы , ат әбзелдерін  т. б жасай бастаған .

Көшпелі қазақ  дастарханының  шырайын келтірер тағамның  бір парасы  ақталған тары , қуырған  бидай , түйілген жарма , жүгері , науат , шекер , құрт , ірімшік , жент сияқтылар .  Мұндай  тағам  түрлерін  жасауда  келі – келсап  ең  бірінші  қажет мүлік . Осы мақсатта ағаш  келімен  қатар  ұсталар темірден  де  келі  жасап  пайдаланған . Шойын  қазан,  темір  мосы , ошақ тәрізді  тұтыну  бұйымдарды  жасап , молынан  қолданған .

Көшпелі өмір салтында , оның ішінде малшы өмірінде өндіріс құралы ретінде ер – тұрманның (ат  әбзелдері) алар орны айрықша . Қашанда шаруа адамының мінген аты бапты , киімі ыңғайлы , ер – тұрманы сайлы болса , онда оның бойынан кәсіби мәдениеттің лебі есіп , көрер көзді қуантып тұрады .

Ер – тұрманның құрамына ердің соқа басынан басқа тоқым ,  желдік , терлік, іштік , тебінгі , үзеңгі , құйысқан , жүген , өмілдірік ,  ауыздық , айыл , тартпа , таралғы , тұсау , шідер , кісен ,  әртүрлі    шығыршықтар  сияқты заттар кірген .  Олардың  көпшілігі  темірден  , қоладан  соғылатын болған .

Қарала  күміс   жүргізген  бабымен  жасалған  әсем  үзеңгі  , жүген , құйысқан  , өмілдірік , шынжырдан  соғылатын  тұсамыс пен кісен  ер - тұрманның көркі .

Ал ердің қасын  әсемдеу үшін күмістеудің  әртүрлі үлгісін қолдануды меңгерген  . Оның бірі  темір қақтап , оның бетіне оюлап  қошқар мүйіздеп  , күміс  қаптырады .  Кейде  қақтаған   темірді ойып , күміспен  күптейді. Жүген , құйысқан , өмілдірік ,  үзеңгілерге  де  қарала  жүргізіп , күміспен  әшекейлеген . Атты тағалау үшін темірден таға  соққан .

ХУ111 ғасырдан бастап қазақ  ұсталары қару – жарақ  жасауды  да  зор қарқынмен  қолға  ала   бастаған . Қылыш , айбалта , найзаның , жебенің ұштарын  соғып , білтелі мылтықтар құйған .   Қару – жарақ жасайтын  ұсталар аса құрметке ие болған . Ұсталар  бұл  кәсіптің  сыр- қырын  аса  құпия  ұстап , тек  өз  ұрпақтарына  ғана үйретіп, атадан – балаға  мұра   етіп  қалдырып  отырған .

Ұста , ұсталық  кәсіп туралы  қазақ  ауыз  әдебиетінде  көптеген аңыз - әңгімелер сақталған .

Кеткеніміз  оралып , жоғалғанымыз табылып ,өшкеніміз қайта жанған тәуелсіздік  шапағаты төгілген осынау кезеңде , егемендігіміздің  еңселі  жылдарының   жарқын  бір  жемісі –мемлекеттік     МӘДЕНИ МҰРА  бағдарламасның   жасалып , жүзеге  аса  бастауы .  Оның мақсаты – халқымыздың бірегей  ұлттық  мәдениетін ,  мәдени  құндылықтарын  іздеп , тауып , зерттеп  әлемге  әйгілеу . Бұл  әлемде теңдесі жоқ  әлеуметтік  жоба .

Әрбір азаматтың ата –тегін , елінің тарихын , ана тілін білуі , ұлтын сүюі қасиетті парызы , ал ұлтының әдет – ғұрпын , салт – дәстүрін , мәдениетін , өнерін  өмір  бойы  сақтап , ұстануы , дамытуы ата – баба рухы алдындағы мәңгілік борышы  мен міндеті .

Осыған орай мемлекеттік МӘДЕНИ МҰРА  бағдарламасы аясында   Облыстық сәулет -  этнографиялық , табиғый – ландшафтык мұражай – қорығында  қазақтың  ұмытылып  ,  назардан  тыс  қалыңқырып   бара жатқан  киелі де бірегей   ұсталық  кәсіп , зергерлік   өнерін  қайта  тірілту , дамыту    бағытында  ізденістер ,  зерттеу  жұмыстары   жүргізілуде .

Өңірімізде  өмір  сүрген  қазақ  ұсталары мен  зергерлерінің  мұраларын  іздеп  табу , оны   келер  ұрпаққа  жеткізу , насихаттау , табылған    жәдігерлерден  көрмелер  жабдықтау  жұмыстары  жүзеге  асырылуда .

Қазір де  мұражайдың  тұрақты  көрмесінде  қолға   түскен өте құнды жәдігерлерден  жабдықталған «Ұсталық кәсіп» бөлімі  көпшілік  назарына  үсынылған . Оның  негізін  ХХ ғысырдың  екінші  жартысында   Самар ауданында  өмір сүрген  ұста О. Аспысбаевтың  ұсталық  құрал – саймандары құрайды .   Көрмеде ХХ  ғасырдың  басында, Топиха  аулындағы жергілікті ұста  соққан  таға ,  ХХ  ғасырдың  басында  ұсталар  пайдаланған  көрік  , ХХ ғасырдың  екінші жартысында  темірден  әшекейлеп , өрнектеп жасалған ошақ , шамдалдар орын  алған .

«Зергерлік өнер» бөлімінде  жерлесіміз  зергер , көне  заттарды  жинап зерттеуші  ,   ерекше  дарынды , ешкімге  ұқсамайтын  бірегей ,  сан – салалы өнерлі ,  ЮНЕСКО -ның  «САПА БЕЛГІСІ» куәлігіне  ие болған  тұңғыш қазақ  зергері СЕРЖАН БӘШІРОВ -тың  төл  туындылары  қойылған . Оның  күмістен  жасаған  сәндік  әшекей  бұйымдары  әлемнің  әр елінде  қазақ рухын  асқақтатып жүр . Оның  жұмыстары  қазіргі зергерлік өнер өлшеміне сыймайды .   Авангардтық мәнерде жасалған әшекейлері  - тамашалаушысын таңғажайып  кескін – келбетімен , ешкімге  ұқсамас  өзіндік  қолтаңбасымен , сондай –ақ  ғасырлар  қойнауынан  жеткен  ұлттық  нақыштағы  ою - өрнектерімен , табиғат тылсымдылығын  аңғартар құпия айшық – бедерлері арқылы , сиқырлы бір әлемге жетелеп , бабалар аманатымен  жүздестіргендей болады .

Сержанның  төл    туындылары  көптеген   дүниежүзілік  көрмелерге қатысып , жүлделерге ие болған  . Әлемнің  бірталай  елдерінденде  дербес  көрмесі  ұйымдастырылған . Қазірде біздің  мұражайда оның  70 тан астам  туындылары  орын  алған . Оның  тамаша  әсемдік  бұйымдары  әлемнің    көптеген   елдерінің   мұражайларына  қойылған .

Халық  ұсталарының   қолынан шыққан  осы  бір өнер  туындылары  сан алуан қырымен , жасалу  шеберлігімен , құндылығымен  қазақ  халқының  ұлттық  байлығын  , ұсталық  , зергерлік  кәсібінің  бірегей   , ерекше  дастүрін паш  етіп тұр .

Бүгінде  бізге  белгілі  болып  отырғандай ,  осыдан  ғасыр  бұрын Тарбағатай  өңірінде ШҮРШІТТІҢ ТҮСТІКБАЙЫ атты алтын  мен  күміс ұстсған  аты  ел  аузында  қалған  ұста – зергер  өмір  сүріпті .Ол кісі ат әбзелдерін ер – тоқымға дейін күміспен күптеп жасаған .Соққан құлыптары  ашылғанда  әдемі әуен шығаратын болған . Тіпті , шекара  заставасының  тапсырысымен  шар  болаттан  қылыш  соғып , мылтық , нагандардың  затворларына  дейін  қолдан  құйған .

Ол  кісінің  көптеген   бұйымдары  республикалық , облыстық , мұражайларға  өткізілген . Кейбіреулері  Тарбағатай  ауданы , Қ . Ақынов атындағы  мектеп  мұражайында  сақталуда .

Түкеңнің  ұрпақтарынан  Болат деген шөбересі Семейде , Ерлан  деген неменесі  әскери  академияда  оқыйды . Барлығы  да  он  саусағынан  өнер  тамған  ісімер . Әке  өнері  ұрпаққа  дарыды  деген осы емеспе ?!

Ал  сол  зергердің  шәкірті  болған  Қожахмет  ақсақалдың  баласы , әке жолын  қуған  ұсталықты  кәсіп  еткен  Қожахметов  Елемес  қазір  Ахмер ауылында  тұратыны   анықталды .

Ал  Марқакөл  өңірінде  ХХ ғасырдың  басында  Қалдыбай  атты  он саусағынан  өнер  тамған   шебер  ұста  өмір  сүріпті . Оның  баласы  Мұқамәди  де  әке  кәсібін  жалғастырушы  , мұрасын  сақтаушы  білікті ұста  атанған .  Мұқамәдидің  балалары  Қабитқан , Қажымұқандар  да  үсталық , зергерлікті  меңгерген .  Қалдыбай  ұстаның  ұрпақтары  қазір Марқакөл  ауданының  Қалжыр  аулында тұрады . Қалдыбай    ұста  пайдаланған   көрік  бүгінде  де   оның   балаларында   ұстаның   көзіндей , асыл  мұра  ретінде  сақталуда .

Осы  өңірде  ХХ ғасырдың  ортасында  Ықбаев  Қалиакбер  атты  темірден түйін түйген , ат баптап , таға  соққан  тағы  да  бір  жұртқа  әйгілі  темір  ұстасы  өмірден  өткендігі  белгілі  болып отыр .

Жоғарыдағы  аттары  аталған    ұсталықты  кәсіп етіп , ел – жұртын  аса қажетті  тұтыну бұйымдары , еңбек  құралдарымен  қамтамасыз  ете  білген, тарихта  аттары  қалған   , бойларына  қасиет  пен  кие  қонған  ардақты  адамдар туралы  , олардың  төл  туындыларын  іздестіріп   әлі де мол , терең  мағлұматтар  жинау  жұмысытары  жалғастырылатын  болады .

Қазірде  Өскемен қаласында  тұратын  , қазақтың  ұсталық , зергерлік  өнерін  дамытушы , жаңаша  мәнермен  жаңғыртушы  , ХХ ғасырдың  басында  Монғолияда  өмір  сүрген  қас шебер  Зұлқарнай  ұстаның  ұрпағы  ұста  Бақыт  Кеңшілікұлы  біздің  мұражай  жұмыстарын  жетілдіруге , кейбір  көрмелерді   жабдықтауға  зор  үлесін  қосты .

Болашақта   шығыс  өңіріндегі  бұлардан  да  басқа   аты шыққан ,  ұста – зергерлерді ,  бүгінде   сол    кәсіпті   жалғастырып  , дамытушы  ,  жаңғыртушыларды  да  іздеп, тауып  олардың   баға  жетпес  өнер  туындыларын    барша  халыққа    жария  ету   біздің   мұражай  қызыметкерлерінің   басты   міндеттерінің   бірі  болмақ .

Демек  ,  халқымыздың  салт – дәстүрі , ұлттық  бай мұрасы , өнері мәңгілік  жасайды ,  жаңарып  дамый береді  .

Мәжікенова  Зейнеп  Мәжікенқызы

«Мәдениет  жаршысы»   журналы , 2008 жыл  №10

 

Поиск прошедший индексацию в Яндексе

Авторландыру

Счётчики

 

Top.Mail.Ru


Жарнама

Шығыс Қазақстан облыстық сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафттық музей-қорығының ресми сайтына кірушілердің барлығын шын жүректен құттықтаймыз


Күнделікті, келушілердің тапсырыстары бойынша Бейбітшілік көшесі, 29 мекенжайындағы музей ғимаратында Мемлекеттік Орыс музейінің залдары бойынша виртуалды экскурсия жүргізіледі. Михайлов сарайы (Санкт-Петербург). толығырақ>>
БИЛЕТ САТЫП АЛУ



Шығыс Қазақстан облыстық сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафттық музей-қорығының 2023 жылға арналған ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ....


Біздің музей өзінің экспозиция залдарына QR-кодтарды енгізді, олар витриналарда, киіз үй мен жекелеген жәдігерлердің жанында орналасқан. Бұл музейге келушілер мен экскурсия жасаушыларға ондағы жәдігерлермен өз бетінше танысуға, олар туралы ақпарат алатын тілді (әзірге қазақ немесе орыс тілдері, ал келешекте ағылшын тілін) таңдауға; танып-білгісі келетін объектіні өз қалауы бойынша таңдап, барынша толыққанды және нақты ақпарат алуға мүмкіндік береді. QR Museum сілтемесіне көшу …