Қазақ халқы күнделікті тіршілігіне керек заттарды өз қолдарымен жасаған. Жасаған заттарын әдемілеп, әшекейлеп отырған. Бұл өнер түрін қолөнер дейміз. «Өнер көзі – халықта» демекші, халық қолөнері жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға дамып, жетіліп отырған. Міне осы атадан балаға дарыған хас шеберлік дарыны – мәңгіліктің бейнесі болған заттарды сақтауды, дәстүрді жалғастыруды өздеріне мұрат тұтқан Мұқажановтар әулетінің тумасы - Қазақстан Республикасында ғана емес, сондай ақ шет елдерде де аты белгілі шебер Мұқажанов Жармақ Зәрубайұлы (1 сур.). Қазақтың ұлттық дәстүрлі қолөнерін бүгінгі күнге дейін жалғастырып жүрген, өнерді бағалайтын Жармақ Зәрубайұлының шығармашылығы жайлы мақала жазуға бел будым.
Жармақ Зәрубайұлы 1958 жылы ШҚО Семей қаласы, Жарма ауданында дүниеге келген. Семей байланыс училищесін бітірген (1977ж.) Қазақтың ұлттық қолөнерімен 1993 жылдан бері шұғылданады. Қолөнерді туған ағасы ҚР еңбек сіңірген зергері, Вебереже кавалер орденінің иегері, профессор Мұқажанов Амангелді Зәрубайұлынан үйренген екен. Қазіргі таңда шеберіміз сәндік-қолданбалы өнер шебері, «Мукажанов» ЖК басшысы. Республикалық, облыстық, қалалық көрмелердің белсенді қатысушысы, олардың ішінде ең ірілері: Орта Азия қолөнершілерінің көрме-жәрмеңкесі, Көшпелі өркениет фестивалі шеңберінде «Астана айналасындағы мыңжылдық» қолөнершілер көрмесі, сондай ақ «Хан-Шатыр» СҚО және Астана қаласында (2012, 2014жж.) арнайы ұйымдастырылған қолөнершілер көрмесінің қатысушы болған. ШҚО Невзоровтар отбасы атындағы бейнелеу өнері мұражайында «Қазақ қолөнер мерекесі» атты II аймақтық фестивальіне қатысып және бұданда басқа халықаралық сайыстарға қатысып бірнеше мәрте жүлделі орындарға ие болған.
Жармақ Зәрубайұлы ата-бабамыздан қалған ұлттық қолөнеріміздің бірнеше түрін жетіп меңгеріп, бүгінде күміс, металл материалдарынан зергерлік әшекейлерді, ал теріден қамшы, торсық, ұлттық нақыштағы паннолар және ағаш ойма техникасында да қымыз құюға арналған жиынтық, заманауи кәдесыйларды жасауды қолға алған (сүйектен де әртүрлі бұйымдарды жасайды).
Шебер бұйымдар жасауға қазақтың ұлттық оюларының көптеген түрін қолданады, оның ішінде «қошқар-мүйіз», «сыңар-мүйіз», «бітпес» яғни зооморфты ою өрнектер. Шебердің ерекше туындылары (арнайы тапсырыспен) ҚР барлық қалаларында және Ресей, Жапония, Германия, Франция, Италия, АҚШ т.б шет елдерде туындылары қойылған. Шеберге тапсырысты көбінесе зергерлік әшекейлерге береді екен. Соңғы қатысқан көрмесі ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі. Өз сөзінде «ЭКСПО болашаққа деген үлкен үмітті арттырып, есте қаларлықтай әсер қалдырды»,- дейді шеберіміз.
Жармақ Зәрубайұлы 2005 жылдан бастап ШҚО этнографиялық музей-қорығымен жұмыс жасап келеді. Шебердің теріден жасалған бұйымдарының бірнешеуі облысытық этнографиялық музей-қорықтың қорында сақталған солардың бірнешеуін сипаттап өтпес бұрын тері туралы біраз мәлімет бере кетейін.
Тері өңдеу: кейбір теріден жасалған заттардың сәндік әсері пішінінің әсемдігімен жеткізіледі. Мысалы: жанторсықтың зәкір немесе алмұрт кейіптес пішінінің өзінде көркемдік бар. Торсықтың ішіне құйылған сусынның температураны ұзақ уақыт сақтайтын қасиеті бар, яғни күннің ыстығында салқын су ішуге мүмкіндік туғызса, суық күні үйден жылы күйінде құйылған сусынның жылуын сақтайды. Былғары бұйымдарды металдан жасалған әшекейлермен безендірсе сәні арта түседі. Терінің түсінің айтарлықтай маңызы бар, оны теріге өң беру үшін, сонымен қатар су өтпестей етіп ширықтыру үшін бояйды. Әдетте теріні қошқыл, күрең қызыл, қоңыр, қара түстерге бояған. Бұдан бөлек теріге ою-өрнек бастырады, ол үйлесімді болуы керек. Бұл үшін теріні бірнеше күнге суға малып, содан соң қалыппен ұйқалап терінің арасына салады да үстінен әбден кепкенше ауыр жүкпен бастырып қояды. Егер қалыптың орнына жұмсақ иленген теріге тары себелеп, жүк астында кептірсе ғажап сәнді шегрен былғарысы пайда болады. Ірі қара малының иленбеген терісін шылғи тері немесе шылғи қайыс, ал тері иленіп ұқсатылғаннан кейін оны қайыс деп атайды. Мал терісінен жабағы тон, іштік тон, тері шалбарлардың түрлері, ішіктер, тымақ, бөрік жасалады. Қайыстан өріп қамшы, қарғы бау, ноқта, тізгін, жүген, белдік, торсық жасаған.Былғарыны өңдеп етік, абдыра амиян, белдік, ер-тұрман, домбыра қап, дорба, кебіс жасаған.
Қамшы жасау: қазақтар қамшы жасауға ерекше мән берген, ол үшін төрт жұдырық сиятындай етіп қамшының сабын кесіп алып, күміспен күптейді, яки былғарымен қаптайды. Қамшының көптеген түрлері бар: салтанатты, күнделікті, ойын-жарыстарға арналған, жорыққа т.б. Жіңішкелеп тілінген қайыстан қамшыны түрлеріне қарай әрқилы өрген. Қамшыны қолдана отырып, бірқатар хабарларды астарлап отырып жеткізген. Егер қамшының сабын ортасынан қақ бөліп, сындырып тастаса, үй иесінің зайыбы өмірден озды дегенді білдірген. О дүниелік болған атасының, әкесінің қамшысын сабынан төмен қаратып салбыратып, төрге іліп қойған. Жеті жасар балаға «мықты бол, көкпаршы бол» деген ақ тілекпен қамшы сыйлаған.
Халық шеберлерінің ерекшелігі – материалға күтіммен қарап, оның табиғи қасиетін түсініп, азғана құрал-сайман пайдалана отырып оларды көркемдеп құбылту қабілеті, тағы бір ерекшелігі – бір шебердің бірнеше жұмысты атқара алуы. Міне, осы қасиетті бойына сіңірген хас шеберіміз бірі –
Мұқажанов Жармақ Зәрубайұлы.
Торсық. (2 сурет КП 78-37328, 2016 жыл.) Ашық қоңыр түсті (сарғыш), екі бөлікті теріден тігілген, мүйіз тәрізді формада, мойыны жоғарыға қарай көтеріліп тұр (ағаш тығыны және ертоқымға байлайтын жібі бар). Негізгі бөлігінің екі жағын «қошқар-мүйіз» оюымен безендірген. Шебер торсықты капрон жіппен тіккен екен. Сыйымдылығы (екі торсықтыңда) – 0,5л., іші қуыс. Өлшемі: h-30см., b-21см.
(3 сурет КП 78-37330, 2016 жыл.) Бұл торсықтың аса қатты өзгешелігі жоқ. Түсі қоңырқай және мойнындағы оюлары ғана екі түрлі біріншісінде жай жолақтар болса, келесіде өсімдік оюы бастырылған. Және өлшемдері: h-31см., b-19см.
Қамшы. (4 сурет КП 52-30586, 2009 жыл.) Еліктің сирағынан үлбірмен бірге ашық қоңыр түсті болып жасалған. Сабында теріден жасалған қабы бар, ақ былғары таспамен айнала тігіліп бекітілген. Әдемі металмен, бағалы тастармен әсемделген. Ақ түсті қайыс өрімі бар, аяқ жағы шәшақ тәрізді ленталарымен аяқталған. Техникасы: инкрустация, бедерлеме. Тері таспасының соңында жіңішке былғары бар, іліуге арналған. Өлшемі: b-7,5см., d-118см. Бұл жәдігерлердің барлығын облыстық этнографиялық музей-қорығы қорға сатып алынған. Және бұл бұйымдар көрмелерде халық алдына паш етілген.
Шебер – Жармақ Зәрубайұлы өзі туралы «Маған күмістен бұйымдар жасаған ұнайды. Күміс өте ыңғайлы металл. Ол жұмсақ түсі сүттей ақ. Оған басқа түсте беруге болады (әрлендіру). Күмістің емдік қасиеті бар. Кішкентай сәбиді ата-бабаларымыз күміс бұйымдар салынған суға шомылдырған. Қазақ халқы тұрмыста күмісті қолданған. Оның ішінде ыдыс-аяқ әшекей бұйымдар, ертоқым, қару-жарақ, әйел және ер адамдардың белбеулері осы металлдан жасалған. Мен қазақ ұлттық дәстүрлі қолөнердің көптеген түрін меңгерсемде маған ең жақыны күміс, металл өңдеу. Бүгінгі күні мен тек осы қолөнер түрін әрі қарай дамытып жүрмін және осы қолөнеріме тапсырыстар да жиі келіп жатады»,-дейді. Бүгінгі күні Жармақ Зәрубайұлы зергерлік бұйымдарды асықпай, жетесіне жеткізіп, тапсырыс берушінің қалауына сай етіп, өрнегіне өзінің жанын тебіренткен дүниелерді салып жасайды. Сол бұйымдардың суреті - (5 сурет) Зергерлік әшекей бұйымдары.
Белгілі шебер- Мұқажанов Жармақ Зәрубайұлының ерекше туындылары
адамдарға сұлулықты сүюге, әдемілікті сезініп қадірлеуге жетелейді.
Шебердің барлық туындылары айналасындағыларға бақытқа толы көңілді көңіл күй сыйлайды. Сондықтан да оның жасаған бұйымдарын әрбір көрермен назардан тыс қалтырмай, сүйіспеншілікпен қызыға тамашалайды. Қазақтың ұлттық дәстүрлі қолөнерінің көптеген түрін меңгерген, бірнеше мәрте жүлделі орындарға ие болған хас шебер - Жармақ Зәрубайұлының таңдай қақтыратын шығармашылық туындылары ұзақ уақыттар бойы адамзат игілігі үшін қызмет ететіні қақ.
Әдебиеттер тізімі:
- Ұлы Дала жауһарлары. Ш.Ж. Тохтабаева, Алматы, 2008ж.
- В мире радужных ремесел. Справочно-информационный сборник, Усть-Каменогорск, 2016г.
- Көне дәстүрлерді қайта жаңғырту. Алматы,
Резюме:
В статье, на основе материалов фондовой коллекции Восточно-Казахстанского областного архитектурно-этнографического и природно-ландшафтного музея-заповедника, о мастере декоративно-прикладного искусства Мукажанова Ж.З. (мастер ВКО г.Семея). Мастер стремится сохранить традицию, и их обрядовую роль в повседневном быту казахского народа. На основе проведенного анализа, выделить основные особенности развития народного ремесла в Казахстане.
Жадыра Тоқтарбекқызы –
ШҚ облыстық музей-қорығы халықтық және сәндік- қолданбалы өнер бөлімінің кіші ғылыми қызметкері
Журнал «АСТАНА МӘДЕНИЕТІ», 2019 г., №2, март-апрель, стр. 51-52
