Бұдан  он  жыл  бұрын «Республика  мәдениетіне  еңбегі  сіңген  қайраткер» атағын  алғанда  Николай  Алексеевич  қатты  толқыған. Толғана  тұрып  өткен  өмір  жолына  үңілген. Еңбегі  жанған  адам  бақытты.  Адал  еңбектің  бақытын  сезіне  отырып,  үш  адамды  есіне  алған. Олар: шешесі  Наталья  Яковлевна , Лениногордағы  оқу  бөлімінің  инспекторы Е. Драпп, Бутаково мектебіндегі  қарапайым еден  жуушы  Матрена Львовна  Яковлева  болатын.  Аналық  мейірімді  сағынған,  сағым  жылдарды  еске  алған.

Оның  балалық  шағы  Орал  тауларында өтті.  Казактар  тұратын  Карагайки   станциясы  әлі  күнге  дейін  есінде. Шешесі  жарықтық  Наталья  Яковлевна  сауышы  болатын.  Көзі  ашық,  көкірегі  ояу анасы  жалғыз  ұл-ының  еліне  елеулі  адал  азамат  болуын  жаратқан  алладан  тілеумен  өтті. «Менің  бір-ақ  аманатым  бар,-деген  шешесі ,-білімді,  өнерді  сүйген  адам  қор  болмайды. Байқаймын  сен  халқыңның  тарихын  зерттеуге  құштарсың.  Табанымыз  тиген  қазақ  топырағының  қасиетін  қадірле.  Сол  елге  еңбе-гіңді  сіңір».

Николай  Алексеевич  ана  аманатын  орындады. Оның  еңбек  жолы Лениногор  қаласының  түбіндегі  аядай  Бутаково  селосында  басталды.  Әуелі  кітапханашы  болды. Алғыр  жасты  оқу  бөлімі  мектепке  жіберді. Бұдан  30  жыл  бұрын  мектептің  комсомол  жиналысында  ол  бастама  көтерген.  Кеңес  мектептерінде  ерлік  пен  еңбек  даңқы  мұражайлары  жаң-бырдан  кейінгі  саңырауқұлақша  қаптаған  тұста  жас  мұғалім  Николай  этнографиялық  мұрағаттар  жинауға құлшынған.  Кезінде  оның  бастамасын  әркім   әрқалай  түсінген.

Мұражайдың  негізін  шағын  ауылдың  патриархалдық  дәстүрінен  іздеді.  Жас  мұғалімнің  ынта-  ықыласын  түсінген  қалалық  оқу  бөлімінің  инспекторы Е. Драпп Николай  Алексеевичке  тарихшы  бол  деп  қолқа  салды.  Сол  жылы  математика пәнінен  сабақ  беріп  жүрген ол  Өскемендегі  пединституттың  тарих  факультетіне  студент  болып  қабылданды. Сырттай  оқитын  ол  алғыр  болды.  Этнография  саласындағы  зерттеулері ғалым- тарихшылардың  назарын  аударды. Бірде  сессиядан  ауылға  барсам  анам-дай  болып  кеткен  мектептің  еден  жуушысы  Матрена  Львовна балық-шылық  пен  аңшылықтың,  ағаш  өңдеудің  көне  заттарын  жинап  қойып-ты,- деп  еске  алады  Николай  Алексеевич. Мұражайдың  алғашқы  мұрағат-тары  солар  болды.  «Этнограф»  атты  қабырға  газетін  шығарып, оқушыла-рыма  конкурс  жарияладым. Бала  көңіл  қызық  емеспе?  Бір айдың  ішінде  мұқым   ауылды  көшіріп  әкелді.  Жарамдысын  іріктеп   алдық.

Николай  Алексеевич жазғы  каникул  кезінде  бір  топ  оқушыны  алып,  өз  ақшасымен  экспедицияға  аттанып  кетті. Орловка, Поперечное, Зимовье, Тарханка  ауылдарын  аралап  шықты. Ондағылар  құшақ  жая  қарсы  алған  жоқ. Үдірейе  қарап,  сөге – жамандағандары  да  болды.  Бірақ,  ебін  тауып  қоржындарын  толықтырып  қайтқан. Жетпісінші  жылдары  құдай  айдап Ленинградтың  бір  топ  тарихшылары  Бутакова  селосына  келе  қалмасы  барма?  Олар  мектеп  мұражайын  тамашалап  таң  қалған.  Николай  Алексеевичті  ғылми  кеңеске  баяндама  оқуға  шақырып  кеткен.  Оның  бағын  ашқан  «Шығыс қазақстандықтардың  өткен  ғасырдағы  материялдық  мәдениеті» атты ғылыми  баяндамасы   болды. Мектеп  мұражайі «халықтық»  атақ  алды.  Осы   жылдары  Н. Зайцев  те  толыққанды тарихшы  атағын  алған. Облыстық   этнографиялық   мұражайдың  негізі  қаланды.  Ал, 1978 жылдың  1-қыркүйегінде Қазақ  КСР  Минстрлер Кеңесі Бутаково  селосында  облыстық  мұражай  ашу  жөнінде ресми  шешім қабылдады.

Ал,  бес  жылдан  кейін мұражай  Бутаководан  Өскеменге  көшіп  келді.  Алғашында  сауда  орталығының   маңындағы  кітапхана  үйіне  орналасты.  Артынан  бұрынғы  Марьин  училищсінің  ескі  ғимараты  берілді.

- Бутаковалықтар  менімен  қимай  қоштасты,- дейді Николай  Алексеевич. Солардың  игі  тілегі менің  еңбегімді  жандырды,  әлі  күнге  дейін  алға  жетелеп  келеді. Тарихты  парақтап  отырсам, Марьин  училищесі  Брокгауз  бен  Ефронның  энциклопедиясында  жазылған  екен. Бізді  ұшпаққа  шығар-ған  осындай  тарихи  тамырластық  деп  ойлаймын.  Құдайға  шүкір,  бүгін-дері  үш   ғимаратымыз  бар.  Ал, республикадағы  бірден – бір этнография-лық  мұражайдың  бізде  болуы  мақтаныш.  Мұражай  қорында  отыз  мыңға  тарта  мұрағат  бар. Мұражайды  аралап  шыққан  адам  облысымызда  тату – тәтті  тірлік  құрып    жатқан  барлық  ұлттармен  ұлыстардың   өмірінен, әдет-  ғұрпынан  дерек  алады.  Қазақта  «Мұрагер»  деген  жақсы  сөз  бар. Қасиетті  халқымыздың  бай  мұрасын  кейінгі  ұрпаққа  танытып  кетсем  ар-маным  жоқ . Жалпы,  аманат  арқалаған  адамның үміт- сенімі  жоғалмайды.  Анам  жарықтық  айтушы  еді , жасаған  жақсылығың  құдайдан,  халықтан  қайтады  деп. Сол  рас  екен.

Иа,  Николай  Алексеевичті  бүкіл  облыс  біледі.  Ол  халқын  қандай  сүйсе , халқы  да  сондай  қошемет  көрсетеді. Қармағындағы  жүзге  тарта  адамнан  киелі  халқының  қадір-  қасиетін бағалауды  талап  етеді. Бұл  ор-айда  өзі үлгі  танытқан  азаматты  әріптестері де  керемет  сыйлайды. Көлгірсімей  айтылған  жылы  лебіз адам  жанын  семіртеді.  Ол  туралы  жылы  лебізді естігенде  біздің  де  жанымыз  жадырады.

Мұражайдың  бас  маманы  Валентина  Петровна  Лабецская айтады: Менің  Николай  Алексеевичпен  қызыметтес  болғаныма  жиырма  жылдан  асты. Жаны  таза  адам. Халқын  сүйе  білуді  содан  үйрену  керек. Кез  кел-ген  ұлттың  тарихын  таратып  береді.  Николай  Алексеевичтің  арқасында  бұрынғы  кеңес  заманында  барлық  республикаларды  араладық . Қазірде  байланысымыз  үзілген  жоқ. Нақты  деректермен  сөилесем  1,5 мың  кера-мика, 2,5  мың  металл,  4,5  мың  ағаш  бұйымдары, 300 ден  астам  икона  бар. Бұл  дегеніңіз  жүздеген  ұлттың  салт-  дәстүрі, тынымсыз  тір-шілігінің  қайнар  көзі.  Ол  талай  адамның  талантын  ашты. Екі  жүзден  астам  живо-пись бар. Ашық  аспан  астындағы  мұражайдің  өзі неге  тұрады.  Өткен  ға-сырдағы  қазақ  ауылы, орыс  мұжықтарының  тыныс-  тіршілігі,  бәрі- бәрі  тарих. Тіпті  Түркия  тарихшыларының  да  тілін  тапты.  Ол  жақтан  мың-даған  мұрағат  әкелінді.  Ленинградтың  өлкетану  мұражайы  алтынмен  апталып,  күміспен күптелген  жүздеген  ыдыс-  аяқтарын  жіберді. Зайцев  аман  болса ,  шығыстың  этнографиясын  бүкіл  әлем  мойындайды.   Корейдің пасторы  Ким  Хон   Бе  мұражайды  аралап  жүріп, керемет  жәді-герлерімізді  тамашалай   тұрып,  өз  қорындағы   бағалы  дүниелерді  Зайцевқа  сеніп тапсыруға  болатынын  мәлімдеп  еді.  Артынша  сол  елдің  ғаламат  коллекциялары  келді.  Облыстық энографиялық  мұражайдың  тағдыры  Зайцев  өмірімен  тығыз  байлнысты. Меніше, оған  көзі  тірісінде ескерткіш  орнатсақ ,  ешкім  қарсы  болмас.

Мұражайдағы  қазақ  этнографиясының  білгірі  Болат  Елікбаев айтады: Зайцевқа  қазақтар  да  қарыздар.  Бұдан  жыйырма  жыл  бұрын  Николай Алексеевичтың  күшімен  мұражайдың  қазақ  бөлімі  ашылды.  Жоғарғы  Ертіс  өңірі  қазақтарының Х1Х ғасырдағы  материялдық  мә-дениеті  өмірге  келді.  Көшпелі  қазақтың  салт- дәстүрі,  кәсібі, тыныс- тіршілігі, тарихы  жаңғырды. Рухани  мәдениетіміз танылды. Бөлімді  арала-ған  адам  алтыншы  ғасырдағы  қазақтың  бітім-  болмысын  көреді.  Орхон – Енисейден  басталған  қазақтың  жазба  әдебиетін  көріп, ғұлама  халықтың  білім-  іліміне тәнті  болады. Ал,  қазақтың  тарихын  Зайцевтай  білетін  біздің  өңірде  ешкім  жоқ.  Ғылыми  зерттеу,  бұқаралық  ағарту, мұрағаттар  жинау,  көрме  ұйымдастыру  мәселелерінде  Николай  Алексеевич  ақыл- кеңес  беріп  отырады.

Қаржы  тапшылығы  қинаған  қазіргі  шақта директорымыз  бәрінің  ебін  табады.  Сенімді  басшың  болса,  жұмыс  істеу  де  оңай.  Зайцев  бақытты  адам . Өйткені , ол  сүйген  ісімен  айналысады.  Өзінің  өмір бойы  жиған-  терген  дүниелерін  көріп  шықпаса  көңілі  көншімейді.  Зайцевтай  зиялы  азаматтың  барлығына кейде  тәубе  қыламын.

Николай  Алексеевич  он  жетінші  мамырда  дүниеге  келген .Ал,  әріп-тестері   мен  туған- туыс,  жора -  жолдастары  оны  ертеңінде  халқ-аралық  мұражай  күнінде  құттықтап  жатады. Тарихи  ескерткіштердің  қорғаны  болып  отырған  Николай  Алексеевич  ердің  жасы  елуден  асқан  сайын  өткен  өмір  жолына  жиі  үңілетін  болып  жүр.  Ол  бүгінге  дейін  алға  қо-йған  мақсатын  орындаған.  Ал,  алғы  күннің  міндеттері  одан  да  қомақты. Өзі  құрметіне  бөленіп  отырған  халқының  тарихын  кейінгі  ұрпаққа   боя-масыз  жеткізіп  кетсем  деген  арманын  жалғастырар  ізбасар-ларының  барлығына  Николай  Алексеевич  дән  риза ...

Уалихан  Тоқпатаев

«Дидар» газеті № 88 ,1999 жыл 16  қараша