Мақала ШҚО сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафттық музей-қорығы топтамасынан алынған материалдар негізінде жазылған. Қорда жинақталған бірқатар ойыншықтар мен кәдесыйлық бұйымдарымен (ХХ ғасырдың екінші жартысында жасалған) таныстыру, сондай-ақ олардың жасалу әдістерінің ерекшеліктерін ашып беру.  Кезінде жұмыс жасаған зауыттардың кәдесыйлары бүгінгі күнге дейін қолданыста екенін көрсетіп, сонымен-қатар қазіргі сәндік-қолданбалы өнер шеберлерінің туындылары сәндік өнерге айналғанын, келушілерге көрме арқылы жеткізу.

 

Ойыншық әрқашан адаммен бірге жүреді. Ол сәндік-қолданбалы өнердің көне түрлерінің бірі болып табылады, біздің күнделікті өмірімізді бейнелейтін және көзімізді қуантатын өнердің бірі. Ойыншықты барлық балалар мен ересектер жақсы көреді, балалар үшін бұл көңілді ойын [2, 2 б.].

Ересектер ерекше қуанышпен әдемі ойыншықтарға шаттана қарайды, олар балалық шақтың шынайы, кіршіксіз әлемін қиялдап жүзіне күлкі сыйлайды.

Халықтық ойыншық біздің өмірімізге сәндік-қолданбалы өнердің жарқын құбылыстарының бірі ретінде танылады, жалпыға танылған кәдесый, қазіргі заманауи интерьерге көрік беріп жүр.

Көрме музей қорының бұйымдары мен шеберлердің жеке жинақтарына (коллекция) негізделген. Коллекциялар әртүрлі кезеңде облыстық этнографиялық музей-қорықтың қорында жиналуда. Қызықты және көңілді кәдесыйлар, ойыншықтар, қуыршақтар сәндік-қолданбалы өнер шеберлерінің қолынан шыққан туындылары. 

Көрме Солжағалық кешенінің «Шеберлер қаласы» қалашығында №4 киіз үй павильонында алғаш «Балалық шаққа саяхат»  атауымен ашылған болатын (2017 жылы). (Павильон - күмбезді келген бөлме, киіз үйге ұқсас салынған. Биіктігі – 4,72 м, диаметры – 9,5 м.).

Көрменің мақсаты: келушілерді сәндік-қолданбалы өнер шеберлерінің өнерімен (қуыршақтар мен ойыншықтар жасайтындар) таныстыру. Этнос субъектісін (сегіз қырлы бір сырлы, жетілген, кемелденген адам) қалыптастыру.   Шығармашылдыққа, қолөнерге деген қызығушылық оятып, танымдық және эстетикалық тәрбие беру.

Көрменің міндеттері: Әртүрлі тәсілдермен жұмыс жасайтын сәндік-қолданбалы шеберлердің қуыршақтар мен ойыншықтарын таныстыру.

Әуесқойлардың, оқытушылардың, студенттер мен мектеп оқушыларының және тамашалаушылардың назарын аудару.

Көрменің негізгі бөлігін қари шебер  Татьяна Андреевна Перетокинаның бұйымдары алып тұр. Шебер 1928 жылы Ленинград облысының Гатчина қаласында дүниеге келген [1, 106 б.]. 1947 жылы ШҚО Өскемен қаласына қоныс аударады. Ол мектепке дейінгі тәрбиеші курсын бітіріп. Бүкіл ғұмырын тәрбиеші мамандығына арнаған адам. Балабақшада театрлық қойылымдарға  әрдайым жұмсақ ойыншықтар тігіп жүріп, кейін келе қуыршақтар (этникалық), паннолар және  ертегілердің кейіпкерлерін де жасай бастаған екен. Сондай-ақ шебер қиялындағы қуаршақтарды да тіге бастаған.    

Татьяна Андреевнаның авторлық қуыршақтары қашанда әдемілігімен,  тартымдылығымен және ішкі ерен қуатымен баурап тұрады. Ісмер үнемі әр халықтың костюмдері мен ертегі кейіпкерлерінің образдарын алдын-ала зерттеп, оларды ерекше шеберлікпен жасайды. Сондай-ақ, Татьяна Андреевна жасаған қуыршақтарына есім қояды. Шебер 1990-шы  жылдардан бері музей көрмелерінің тұрақты қатысушысы.  Ол 140-тан астам  қуыршағын музей-қорықтың қорына тапсырды.

Жасалу жолына қысқаша тоқтала кетсем; шебер қуыршақтардың бастарын папье-маше техникасында жасайды. Бұл үшін бастың моделі балшықтан немесе ермексаздан дайындалып, содан кейін папье-маше (қағаз беттері) қабат-қабат енгізіліп, каркасы қатайғанға дейін  қалыңдатыла береді. Бұдан кейін қағазға қоңырқай немесе қызғылт мата жапсырады, ол үшін PVA желімі пайдаланады, кейде қарапайым пастаны да қолданады екен.

Жұмсақ ойыншық дайындау процесі келесі қадамдардан тұрады: материалды таңдап, оны бөлшектерге қию (негізгі және әрлеу бөліктері), оларды сәйкестендіре қосып тігіп, және бұйымды әсемдейді. 

 Татьяна Андреевна бірнеше тәсілдерді қолданады: тігін, кесте, аппликация. Костюмдерін шілтер, лента және фабрикалық тоқыма баулармен әсемдейді, және әртүрлі бас киімдерді де тігеді (шляпалар, орамалдар). Зауытта ең жақсы жасалған қуыршақтарға қарағанда біздің көрмедегі ойыншықтар соншалықты шынайы, қарапайым және сұлулықты дәріптейді.   

Қуыршақтар мыңдаған жылдар бойы адамзат мәдениетінің ажырамас атрибуты болды. Біздің өмірімізде әрқашан талисман болып қалатын қуыршақтар бесіктен бастап мектеп табалдырығын аттағанымызша бізбен бірге.  Қоғамда қуыршақ жасау әрдайым ең керемет өнер ретінде танылды және ежелден бері қуыршақ жасайтын шеберлер бағаланып келді. Коллекционерлер мен әуесқойлар сүйікті қуыршақтарын сатып алып, коллекциясын толықтырырып отырған және ол үшін көп ақша беруге дайын болған екен.

Қуыршақтар үш үлкен топқа бөлінеді: таслисман, ойын қуыршақтары және салтанатқа арналған қуыршақтар.

Өзгеше  стильде жұмыс жасайтын Татьяна Андреевна қуыршақтарды айнытпай жасаған, тіпті бет-әлпеті де ұқсайды (1 сурет, КП нв 3-3497) ертегінің басты кейіпкері «Қызыл телпек» (авторы Шарль Перро), бұл ертекті білмейтін бала жоқ шығар, (кішкентай қыз, әжесі және сұр қасқыр туралы ертегі).

Келесі жәдігер композиция «Околица» (2 сурет, КП нв 3-3496), кавалер музыкалық аспап балалайкада ойнап тұр, ал оның қасында жас қыз бала тамсана тыңдап тұр.

 

Экспозицияда кәсіпқой суретші, сәндік-қолданбалы өнер шебері Александр Иванович Коробковтың ағаштан жасалған жұмыстары қойылған. Балалар жіп байлап сүйретіп ойнайтын ойыншық-конструкторлар боялған геометриялық фигуралардан құрастырылып, тізбектелген (3 сурет КП 9-17735, 36, 37, 41, 59 ). Бұл ойыншықтар балалық шақтың тәтті кездерін армандаған адамның қиялынан туындаған бұйымдар болып табылады.   Сонымен-қатар облыстық этнографиялық музей-қорықтың энопаркінде бақшалық, ертегілік-сәндік мүсіндер – тауыс, көбелек, құстар  (шебердің қолынан шыққан бұйымдар) бүгінгі күнге дейін көрік беріп тұр.

А. И. Коробков 1944 жылы Алтай өңірінің Рубцов қаласында дүниеге келген (2014 жылы дүниеден өтті). Шебер, ағаш ою, токарлық өңдеу, айшықты сурет салу қолөнер түрлерін жетік меңгерген. 1969 жылы отбасымен Өскемен қаласына көшіп келген. Александр Иванович 1976 жылдан бастап КСРО суретшілер одағының мүшесі болған.  1980-2000 жылдар аралығында жасалған композициялық мүсіндері, паннолары, конструктор ойыншықтары музей-қорықтың қорында сақталған.

Кәде – әдет-ғұрып, жосын-жоралғылардың дағдылы, дәстүрлі жолмен атқарылуын білдіретін ұғым. Осы салттар барысында жасалатын сый-сияпат, алыс-беріс, ақы түрлерінің де жалпы атауы. Кәде сыйлау арқылы халқымыз бір-бірінің көңілін аулап, шынайы ниетін білдіріп, жиі қатынасып, өзара сыйластықты, ауызбіршілікті, татулықты, жақын қарым-қатынасты нығайтып отырған.    

Мәдениеттің ең жарқын көріністерінің бірі  кәдесыйлар -  ұрпақтан-ұрпаққа қолөнердің дәстүрлі өнері болып жалғасын таба бермек. Ағаштан жасалған кәдесый ойыншықтары біздің өмірімізге ересектер мен балалардың өзара сенімі негізінде керемет қатынастар әкеледі. Ойылған және боялған ағаш туындылары, тігілген қуыршақтар немесе балшықтан мүсінделген кәдесыйлар шеберлердің өнеріне деген махаббатының арқасында туындайтыны сөзсіз. Дәл сол сияқты экспозициядағы ұлттық нақыштағы ағаш және балшық кәдесыйлар - таптырмас қолөнер туындылары.

Сазбалшық - ерте заманда адам игерген, ең көп таралған табиғи материалдардың бірі болып табылады. Қолөнердің осы түрімен шұғылданатын шеберлер саусақпен санарлық болса, соның бірі және бірегейі – 1966 жылы Өскемен қаласында дүниеге келген Лыкова Светлана Геннадьевна. Сурет салуға деген қызығушылығы бала кезінен басталған. Орта мектепті бітірген соң, балалар шығармашылық мектебінде де оқыған. Бірақ Светлана Геннадьевна сылақшы мамандығын алады, шығармашылыққа, өнерге деген ерекше ықыласы «Оютас» зауытында суретші болып жұмыс жасауға алып келеді. Бұл жерде ол әртүрлі кәдесыйларды балқыту және бедерлеу қолөнерімен шұғылданған. Кейін зауыт өз жұмысын тоқтатқанда көптеген шеберлер әрине оның ішінде шебер С.Г. Лыкова да жұмыссыз қалады. Содан бастап көп жылдардан бері  сүйікті істерінің бірі – ол сазбалшықтан мүсіндеу. Ең алғашқы жұмыстарында шағын фигуралар мен көңілді жануарларды жасаған. Негізгі шебердің мүсіндері: жануралар, құстар, адам мүсіндері, ертегі мен мультфильмдердің кейіпкерлері. Шебердің жасау әдісі: шағын мүсіндерді жасап болғаннан кейін оларды үй температурасында кептіріп, муфта пешіне салып күйдіреді, содан соң гуаш бояуымен бояп, лажымен лажылайды. Соңғы кезекте қосымша қолданатын заттар кәдесыйларға заманауи рух беріп тұратын ол – мата, үлбір, жасанды гүлдер, бұлдар. Шебер дәстүрлі бейнелердің арсеналына, біруақытта көп жаңа сюжеттік және тақырыптық образдар жасауды меңгерген. Ол кісінің ойыншықтары қызықты, ішкі жанрға толы, жұмсақ әзілмен, көркем түрде өз үйлесімін керемет көрсетеді. Келбетіне баса назар аударады, себебі тек бояумен ғана шектелмей оның көрнекілік бедеріне де ерекше қарайды. Оның ойыншықтары балалар ермегі ғана емес, олар - кәдесыйлар, үйлесімін тапқан замануи тұрмыстық интерьер (4 сурет КП 59-32455, КП 59-32453). Сондай-ақ Светлана Геннадьевнаның туындылары сәндік, образдық киімдерімен ерекшеленеді.  

1970-80-ші жылдары токарьлық ойыншықтар кеңінен таралды. Мынау 1980 жылы токарлық өңдеуден өткен, боялған  әдемі коллекцияны Алматы қаласының көркемсурет қорының шеберлері сыйға берген (5 сурет). Көрмеде көрермен назарына 1970-ші жылдары ағаштан жасалған кәдесыйлық бұйымдар қойылған. Олар қарапайым ағаш детальдардан құрастырылып, токарьлық станокта жонылған адамдардың, жан-жануарлар мен топтық композициялардың таңдай қақтырарлық

үлгілері.

«Оютас», көркем бұйымдар зауыты облысымыздың ірі кәдесыйлық кәсіпорнына айналған, ол 1962 жылы құрылып, 1990 жылы өз жұмысын тоқтатқан. 500-ге жуық атаулары бар көркем-кәдесый сыйлықтарын  тастан, металдан, ағаштан, пластмассадан жасап шығарған. Лениногорск, қазіргі Риддер қаласында филиалы болған. Зауыт жабылған соң көптеген көркем суретшілер жұмыссыз қалып, әркім жеке шебер болып қалыптасуға бет бұрған. Сонымен-қатар олар плакеткалар, қабырғаға ілетін әшекейлі заттар, кескіндеме және күйдіру техникасында әсемделген бұйымдар жасаған. Олар сондай-ақ қаламызға көрік берген ағаш тамырларынан сәндік мүсіндер жасаған, ал олардың түпнұсқасын 1970-ші жылдары Өскемен қаласындағы орталық әмбебап дүкенінің (ЦУМ) бірінші қабатында саудалаған.

Белгілі мультфильмнің кейіпкерлері «Қолтырауын Гена мен Чебурашканы» (Эдуард Успенкийдің жазған шығармасының негізіндегі мультфильм) (6 сурет КП нв 4-4854, КП нв 20-6734, 1980 ж.) және де «Бауырсақ» ертегісінің басты кейіпкері мен аюлар келушілер назарына ұсынылған.

  «Түрлі ғажайып оқиғалар тек балалық шақта бастан өтеді», - дейді қазақтың ақиық ақыны Мұқағали Мақатаев. Ендеше бүгінгі күні музейге келіп көрмемізді тамашалап, балалық шақтағы ғажайып ойыншықтар мен кәдесыйларды еске түсіріп, балалық шақты аңсамай, балалық кезді сағынбай тұру мүмкін емес.

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1. «Очерки о мастерах». Черкашина В.А. Усть-Каменогорск, 2007.
2. «Мир кукол – мир игрушек». Мухамеджанова Р.Ч. Усть-Каменогорск, 2006.
3. Этнографиялық ақпараттық сайттар

 

Ж.Т. Рахатова - халықтық және сәндік-қолданбалы өнер бөлімінің кіші ғылыми қызметкері.

Ә. Қастеев атындағы ӨНЕР МУЗЕЙІ,

ҚАСТЕЕВ ОҚУЛАРЫ-2019,

Ғылым және музей:

теория және практика,

164-167 бб. (суреттері: 214 б.)

< Осының алдындағы		Келесі >